بازسازی بینایی با غیرفعال‌سازی پروتئین PROX1 امید تازه برای بیماران با بیماری‌های پیش‌رونده شبکیه

بیماری‌های شبکیه مانند رتینویت پیتینزا (Retinitis Pigmentosa) و دژنراسیون ماکولا، اغلب باعث تخریب سلول‌های حساس به نور در شبکیه می‌شوند و دید فرد به مرور کاهش پیدا می‌کند. تا کنون، درمان‌های موجود بیشتر در جهت کند کردن روند بیماری یا حفظ دید موجود بوده‌اند، اما بازگرداندن بینایی از دست رفته یک چالش عظیم برای علم پزشکی بوده است.

اخیراً تیمی از محققان در مؤسسه KAIST کره جنوبی موفق شده‌اند با یک رویکرد نوین، دیدِ از دست رفته را در مدل‌های حیوانی بازگردانند. کلید این پیشرفت، غیرفعال‌سازی پروتئینی به نام PROX1 است که مانع بازسازی عصبی در شبکیه می‌شود. این نتایج که در مقاله‌ای با عنوان Restoration of retinal regenerative potential of Müller glia by disrupting intercellular Prox1 transfer در ژورنال Nature Communications منتشر شده است، نویدبخش ترمیم سلولی و بینایی در پستانداران است.

مکانیسم پژوهش

• PROX1 یک فاکتور رونویسی است که در حالت طبیعی در برخی سلول‌های عصبی شبکیه تولید می‌شود. در هنگام آسیب شبکیه، این پروتئین از نورون‌های اطراف به سلول‌های گلیال مولر (Müller glia) منتقل می‌شود. در مولر گلیا، PROX1 مانع از توانایی این سلول‌ها برای تبدیل شدن به سلول پیش‌ساز عصبی (progenitor) می‌گردد.
• محققان دریافتند که اگر انتقال بین سلولی PROX1 به مولر گلیا مسدود شود—به کمک آنتی‌بادی‌هایی که پروتئین PROX1 را خنثی می‌کنند—سلول‌های مولر می‌توانند به حالت پیش‌ساز عصبی بازگردند و به ترمیم سلول‌های عصبی شبکیه کمک کنند
• در مدل موش با بیماری رتینویت پیتینزا، این درمان باعث بازسازی نورگیرهای شبکیه و بهبود بینایی شده است و اثر آن به مدت بیش از شش ماه ادامه داشته است.

نتایج و اهمیت

• این پژوهش برای اولین بار در یک پستاندار نشان می‌دهد که بینایی از دست رفته نه تنها قابل حفظ است، بلکه می‌توان آن را بازگرداند اگر موانع مولکولی مناسب برطرف شوند.
• اثر ماندگار درمان، بیش از شش ماه، امید به دوام درمان را افزایش می‌دهد.
• این رویکرد می‌تواند به درمان بیماری‌های دشوار شبکیه کمک کند مانند رتینویت پیتینزا یا نوع پیشرفته دژنراسیون ماکولا که گزینه‌های کمی برای بازگرداندن بینایی دارند.

محدودیت‌ها و گام‌های بعدی

• تاکنون فقط در حیوانات (موش‌ها) آزمایش شده است؛ هیچ کارآزمایی انسانی تا کنون انجام نشده است.
• نیاز به بررسی طولانی‌تر برای اطمینان از این که اثرات منفی جانبی مانند التهاب یا رد ناشی از آنتی‌بادی نداشته باشد.
• بهبود روش انتقال آنتی‌بادی یا ژن‌درمانی به شبکیه به صورت ایمن و مؤثر در انسان، چالشی بزرگ است.
• یکی از چالش‌ها، نوارداری اثر (durability) است، یعنی آیا اثر درمان در دراز‌مدت همیشه ثابت باقی می‌ماند یا به مرور کاهش می‌یابد؟

چشم‌انداز آینده

• شرکت Celliaz Inc.، وابسته به پژوهشگاه KAIST، در حال آماده‌سازی آزمایشات پیش بالینی است تا ایمنی و اثربخشی درمان را در مدل‌های بزرگتر بررسی کند. هدف شروع کارآزمایی انسانی تا سال ۲۰۲۸ است.
• ترکیب این روش با سایر روش‌های ترمیمی ممکن است باعث افزایش بازسازی شود، مثلاً فاکتورهای رشد عصبی، مهار مسیرهای بازدارنده دیگر، یا استفاده از فناوری سلول بنیادی.
• اگر موفق شود، این رویکرد می‌تواند نقطه عطفی در درمان نابینایی یا کاهش شدید دید باشد، تبدیل درمان از نگه‌دارنده به بازگرداننده بینایی.

پروتئین PROX1 یکی از موانع مولکولی مهم در بازسازی شبکیه در پستانداران است. کشف این که با مسدود کردن انتقال این پروتئین بین سلولی می‌توان توان بازسازی مولر گلیا را فعال کرد، نویدبخش آینده‌ای است که در آن بینایی از دست رفته قابل بازگشت باشد. اگر چالش‌ها برطرف شوند و کارآزمایی‌های انسانی موفق باشند، میلیون‌ها نفر که اکنون امید چندانی برای بازگشت بینایی ندارند، ممکن است روزی دوباره بتوانند ببینند.

منابع:

Lee, E. J., Kim, M., Park, S., et al. Restoration of retinal regenerative potential of Müller glia by disrupting intercellular Prox1 transfer. Nature Communications, 2025. DOI: 10.1038/s41467-025-58290-8 Nature

Vision restored: Retinal therapy research marks first successful induction of long-term neural regeneration. KAIST / Medical Xpress, April 2025. Medical Xpress+1

Study Finds Blocking Prox1 Transfer Promotes Retinal Regeneration. Retinal Physician, June 2025. PentaVision